Trong năm 2020, số lượng đơn đăng ký và giấy chứng nhận chỉ dẫn địa lý được Cục Sở hữu trí tuệ cấp đạt mức cao nhất từ trước đến nay. Tuy nhiên, các đối tượng được bảo hộ và việc khai thác lợi thế từ những chỉ dẫn địa lý đã được bảo hộ còn hạn chế, cần có các chính sách thúc đẩy và đổi mới trong phương thức quản lý.
Sản phẩm được bảo hộ chủ yếu vẫn là nông sản
Năm 2020, Cục Sở hữu trí tuệ đã tiếp nhận 22 đơn và cấp 21 giấy chứng nhận đăng ký chỉ dẫn địa lý. Tương tự các năm trước đây, cơ cấu sản phẩm các chỉ dẫn địa lý được cấp Giấy chứng nhận đăng ký trong năm vừa qua không có nhiều thay đổi, chủ yếu vẫn là các sản phẩm nông nghiệp, không có sản phẩm chế biến. Các sản phẩm được cấp Giấy chứng nhận đăng ký chỉ dẫn địa lý trong năm đều là các sản phẩm tươi sống, trong đó có 6 sản phẩm là hoa quả tươi (sầu riêng Cái Mơn, na dai Lục Nam, thanh long Châu Thành Long An, cam Hàm Yên, bưởi Khả Lĩnh, khóm Cầu Đúc), 3 sản phẩm thủy hải sản (tôm hùm Phú Yên, ba ba Văn Chấn, yến sào Khánh Hòa), còn lại các nông sản khác bao gồm gia vị, động vật tươi sống và gạo (tỏi An Thịnh, tỏi Lý Sơn, thảo quả Vị Xuyên, quế Trà Bồng, vịt Cổ Lũng và gạo Ba Chăm Mang Yang)...
Na dai Lục Nam
Các tổ chức nộp đơn đăng ký và quản lý các chỉ dẫn địa lý được nộp trong năm 2020 vẫn là các cơ quan hành chính nhà nước: UBND cấp huyện/thành phố trực thuộc tỉnh, UBND cấp tỉnh và các Sở Khoa học và Công nghệ, Sở Nông nghiệp và Phát triển nông thôn. Trong đó, UBND cấp huyện/thành phố trực thuộc tỉnh vẫn là tổ chức nộp đơn và quản lý số lượng chỉ dẫn địa lý lớn nhất (9 chỉ dẫn địa lý). Điều này cho thấy, sự tham gia của các hội nghề nghiệp, các tổ chức sản xuất, kinh doanh sản phẩm chỉ dẫn địa lý vào quá trình xây dựng hồ sơ đăng ký và quản lý chỉ dẫn địa lý vẫn còn hạn chế.
Tính đến hết năm 2020, Việt Nam đã bảo hộ 94 chỉ dẫn địa lý, trong đó có 88 chỉ dẫn địa lý của Việt Nam và 6 chỉ dẫn địa lý của nước ngoài. Hiệp định thương mại tự do Việt Nam - EU (EVFTA) (có hiệu lực từ ngày 1/8/2020) cũng đã mở ra “cơ hội vàng” cho 39 chỉ dẫn địa lý của Việt Nam khi được chính thức bảo hộ và hưởng các ưu đãi thuế quan trong xuất khẩu tại Liên minh châu Âu. Đồng thời, theo Hiệp định này, Việt Nam đã bảo hộ thêm 169 chỉ dẫn địa lý của Liên minh châu Âu. Do ảnh hưởng của những khó khăn chung trên toàn thế giới trong năm 2020, các chỉ dẫn địa lý của Việt Nam chưa phát huy được những lợi thế sau khi được bảo hộ tại Liên minh châu Âu.
Bưởi Phúc Trạch được bảo hộ chỉ dẫn địa lý tại châu Âu theo EVFTA
Cần đổi mới phương thức quản lý
Để tận dụng tốt những lợi thế mà chỉ dẫn địa lý mang lại, cần có các chính sách thúc đẩy và đổi mới trong phương thức quản lý chỉ dẫn địa lý. Cụ thể:
Một là, các quy định chính sách bảo hộ chỉ dẫn địa lý cần phù hợp với bản chất của chỉ dẫn địa lý là tài sản trí tuệ chung của cộng đồng - những người sản xuất sản phẩm gắn với khu vực địa lý tương ứng. Mặt khác, các quy định cần phải xác định rõ vai trò của các cơ quan quản lý Nhà nước là điều phối chung nhằm đảm bảo hài hòa lợi ích và công bằng xã hội trong việc xây dựng, đăng ký, quản lý chỉ dẫn địa lý chứ không phải là chủ sở hữu.
Yêu cầu thay đổi này sẽ dẫn tới đòi hỏi phải thúc đẩy sự tham gia của cộng đồng cư dân, các nhà sản xuất sản phẩm vào tiến trình đăng ký quản lý chỉ dẫn địa lý (thay cho tình trạng chủ yếu các cơ quan quản lý nhà nước thực hiện như hiện nay), đưa tiến trình đăng ký chỉ dẫn địa lý về đúng với nhu cầu thực tế của cộng đồng, xã hội. Điều này cũng đòi hỏi sự thay đổi trong các chương trình hỗ trợ phát triển chỉ dẫn địa lý, đó là cần tập trung vào hoạt động nâng cao năng lực cho các tổ chức tập thể, các tổ chức đại diện cho cộng đồng dân cư, các nhà sản xuất và kinh doanh sản phẩm chỉ dẫn địa lý thay vì hỗ trợ xây dựng hồ sơ đăng ký chỉ dẫn địa lý và thiết lập hệ thống quản lý chỉ dẫn địa lý như hiện nay.
Hai là, đối với các chỉ dẫn địa lý đã được bảo hộ, các tổ chức quản lý chỉ dẫn địa lý hiện nay (nhà nước trực tiếp quản lý hoặc trao quyền quản lý chỉ dẫn địa lý cho tổ chức đại diện quyền lợi của tất cả các tổ chức, cá nhân được trao quyền sử dụng chỉ dẫn địa lý) cần thay đổi phương pháp tiếp cận: hỗ trợ cộng đồng cư dân, các nhà sản xuất thành lập các tổ chức tập thể để quản lý chỉ dẫn địa lý nếu tổ chức tập thể chưa được hình thành; hoặc củng cố, nâng cao năng lực nếu tổ chức tập thể chưa đủ các điều kiện cần thiết để thực hiện vai trò của chủ sở hữu chỉ dẫn địa lý.
Tất cả những đòi hỏi đó đặt ra yêu cầu phải sửa đổi các quy định hiện hành về quản lý chỉ dẫn địa lý. Hiện nay, quá trình sửa đổi các quy định pháp luật về sở hữu trí tuệ trong đó có chỉ dẫn địa lý đang được gấp rút hoàn thành. Hy vọng năm 2021 sẽ là năm bản lề đánh dấu sự thay đổi mang tính bước nhảy về chất trong các quy định về tiến trình bảo hộ chỉ dẫn địa lý, từ đó phát huy hơn nữa lợi thế mà chỉ dẫn địa lý mang lại.
Nguồn: Tạp chí Khoa học & Công nghệ Việt Nam